از شایعه تا واقعیت

با توجه به چشم انداز توسعه کشور و تکیه بر اصل پنجاه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و اهمیت حفاظت ازمحیط زیست، مدیریت پسماند‌ها یکی ازضروری‌ترین محور‌های توسعه پایداربه شمارمی رود. امروزه رشد روزافزون جمعیت و تغییر الگوی مصرف موجب شده که بر اثر فعالیت‌های انسانی، جوامع شهری وروستایی و همچنین واحد‌های صنعتی با انواع پسماند مواجه باشیم که بایدبا مدیریت هدفمند، برنامه ریزی اصولی برای آن در نظر گرفته شود.
استان قزوین در چند سال گذشته با برخورداری از یک سایت پیشرفته مدیریت و ساماندهی پسماند و دفن بهداشتی زباله، یکی از نخستین استان‌های کشور بود که دفن اصولی زباله را در دستور کار خود قرار داد، اما به علت فعالیت‌های انجام شده در سال‌های گذشته به ویژه در بخش پسماند‌های صنعتی، نگرانی‌هایی در این زمینه به وجود آمده است چرا که به گفته کارشناسان برخی فلزات سنگین در پسماند‌های صنعتی در صورت ترکیب شدن با خاک می‌توانند خطرات زیست محیطی به همراه داشته باشند و با آلوده کردن آب و خاک، سلامت انسان‌ها را نیز تهدید کنند.

عمری که به سر آمد!
سایت ۱۰۰ هکتاری محمدآباد، که یکی ازبزرگترین جایگاه‌های بازیافت زباله‌های خانگی، صنعتی و بیمارستانی در استان قزوین است، سال ۹۲ به بهره برداری رسید و عمر مفید آن ۲۰ سال تعیین شد. این سایت که ظرفیت بسیار مناسبی برای ساماندهی زباله‌های صنعتی و خانگی در استان قزوین ایجاد کرده، قرار بود زباله صنعتی بیش از ۲۵۰ واحد صنعتی و تولیدی را بازیافت و ساماندهی کند و روزانه ۱۸۰ میلیون تومان درآمدزایی داشته باشد، اما ورودی روزانه بیش از ۷۰۰ تن زباله به آن، عمر سایت را از ۲۰ سال به ۳ سال کوتاه کرده است و در این مدت، گویا درآمدی هم عاید شهرداری نشده است.
دو سال پس از راه اندازی سایت محمدآباد، منوچهر حبیبی، معاون سیاسی و امنیتی استاندار که آن روز‌ها معاون عمرانی استاندار بود، در خصوص راه اندازی این سایت گفت: برخی از مراکز تولیدی و صنعتی در استان قزوین پسماند پرخطر صنعتی تولید می‌کنند که در همین راستا ساماندهی زباله‌های صنعتی یکی از اولویت‌های مدیران و دستگاه‌های اجرایی استان قزوین به شمار می‌رود که راه اندازی و توسعه مرکز دفن پسماند در محمدآباد بسیاری از چالش‌های این بخش را کاهش داده است.
حبیبی، آن روز‌ها گفته بود که ۱۱ شهرداری و ۵۰ دهیاری استان، پسماند‌ها و زباله‌های شهری و روستایی را به سایت محمدآباد منتقل می‌کنند که با برنامه ریزی صورت گرفته سایرشهرداری‌ها و دهیاری‌های استان در آینده با شرکت مرتبط با سایت همکاری می‌کنند، اما امروزه بیش از ۷۰۰ تن زباله استان قزوین و سایر استان‌های کشور به سایت محمدآباد منتقل می‌شود که این میزان ورودی، بیش از ظرفیت روزانه سایت است و بر اساس آخرین بررسی‌های صورت گرفته، بیش از ۸۵ درصد ظرفیت سایت تکمیل شده است و تا سه سال آینده مسئولان شهرداری باید به فکر مکان جدید برای احداث سایت مدیریت پسماند باشند.

مرگ تدریجی روستائیان منطقه کهک
مجتمع لندفیل محمدآباد تنها سایت جمع آوری و دفن زباله استان محسوب می‌شود که زیر نظر اداره کل محیط زیست و شهرداری در حال فعالیت است و همین امر موجب شده تا فعالان محیط زیست حساسیت‌های بیشتری نسبت به این سایت از خود نشان دهند.
روزگاری نه چندان دور، آتش سوزی‌های مکرر در سایت محمدآباد، بر نگرانی ساکنان اطراف این سایت و همچنین فعالان محیط زیست می‌افزود، اما این روز‌ها اهالی این مناطق از گسترش آلودگی‌های پلاستیکی ناشی از وزش باد‌های شدید و انتشار بوی تعفن در روستا‌های اطراف گلایه مندند.
روستائیان ساکن در اطراف سایت محمدآباد، ۹ سال است که از حضور این سایت، می‌نالند و صدایشان به کسی نمی‌رسد.
یکی از روستائیان ساکن این منطقه می‌گوید: از ۹ سال قبل که سایت محمدآباد مستقر شده است، به عناوین مختلف ضررهنگفتی به کشاورزان ودامداران وارد شده است، پس از گذشت چند سال، برای جلوگیری از گسترش آلودگی، دورسایت فنس کشیدند این درصورتی است که به خاطرباد‌های کهک، زباله‌های پلاستیکی به ۷۰۰ هکتار از زمین ها، خسارت وارد کرده است و مزارع یونجه و ذرت، آلوده شده است.
یکی دیگر ازروستاییان ساکن دراطراف سایت محمدآباد هم از انتشار بوی تعفن، جمع شدن سگ‌های ولگرد و وارد شدن خسارت به زمین‌های کشاورزی این منطقه گلایه‌مند است.
او می‌گوید، از زمانی که سایت محمدآباد راه اندازی شد، اکثر مردم بیمار شدند و بیش از ۱۰ نفر هم در این مدت به سرطان مبتلا شدند و حتی برای پیگیری مشکلاتشان چندین بار سراغ مسئولان ارشد کشوری و استانی رفته اند، اما مشکلات شان، همچنان پابرجا ست.

خطر در کمین سفره‌های زیرزمینی
دفن و دفع غیراصولی و مازاد بر ظرفیت سایت لندفیل منطقه محمدآباد و جاری شدن، شیرابه‌های زباله به زمین‌های کشاورزی اطراف، سفره‌های آب زیرزمینی دشت قزوین، که یکی از منابع اصلی تأمین آب استان محسوب می‌شود را در معرض آلودگی‌های جبران ناپذیر و خطرناک قرار داده است.
مهری غیاثوند، خبرنگار و فعال محیط زیست می‌گوید: دشت قزوین یکی از دشت‌های استراتژیک کشور است و هرگونه بی مبالاتی در دفع پسماندها، سلامت سفره‌های زیرزمینی را به مخاطره می‌اندازد و این موضوع، نه تنها برای استان، بلکه برای کل کشور تبعات و تاوان سنگینی به دنبال خواهد داشت.
این فعال محیط زیست با اشاره به تکمیل ۸۵ درصدی ظرفیت سایت محمدآباد می‌افزاید: با توجه به وضع تحریم‌های سنگین، امکان ساخت لندفیل‌های جدید در سایت محمدآباد وجود ندارد و مخزن‌های لندفیل موجود، شستشو نمی‌شوند.

تفکیک یک درصدی زباله‌ها از مقصد
آن روز‌ها که سایت محمدآباد به بهره برداری رسید، قرار شد که سازمان مدیریت پسماند شهرداری، تفکیک زباله از مبدأ را فرهنگسازی کند، اما در حال حاضر فقط یک درصد از زباله‌های استان، از مبدأ تفکیک می‌شوند و تفکیک زباله در سایت محمدآباد سبب شده تا این سایت از فعالیت‌های اصلی اش بازبماند و شاهد روند رو به رشد فعالیت زباله گرد‌ها در این سایت باشیم.
از سوی دیگر، در سایت محمدآباد که قرار بود فقط پسماند‌های شهری، به کمپوست تبدیل شود، پسماند‌های صنعتی و بیمارستانی راه پیدا کرده و این امر، محیط زیست منطقه را با مخاطرات جدی روبه رو کرده است.
حتی گفته می‌شود زباله‌های عفونی صبح‌ها با وانت‌ها یا کامیون‌های پلاک تهران به سایت محمدآباد قزوین منتقل می‌شوند.
نظری، پیمانکار سایت محمدآباد در این باره می‌گوید: سایت محمدآباد، سایت تفکیک و دفن زباله خانگی است و ۲ کیلومتر جلوتر از سایت محمدآباد، سایت صنعتی و عفونی قرار دارد که زباله‌های سایر استان‌ها به آنجا منتقل می‌شود و در مقطعی هم با مسئولان آن سایت، برخورد شد.
احمدی، مدیر داخلی سایت پسماند صنعتی و پزشکی استان قزوین نیز می‌گوید: پسماند‌های عفونی، طی برنامه‌های از قبل تعیین شده از مطب ها، مراکز درمانی، درمانگاه‌ها و بیمارستان ها، جمع آوری شده و در ساعات پایانی روز، عملیات امحاء آن‌ها انجام می‌شود.
مدیر داخلی سایت پسماند صنعتی و پزشکی استان به نکته جالبی هم اشاره میکند و می‌گوید: ما یکی از شرکت‌های مجاز دریافت پسماند‌ها از خارج استان هستیم. مشکل اصلی نظارت نکردن بر روی شرکت‌هایی است که به صورت مجزا اقدام به دفع زباله‌های عفونی می‌کنند و شاهد ریختن زباله‌ها در محیط زیست هستیم. بررسی نقشه‌های هوایی بین سال‌های ۹۶ و ۹۷ نشان می‌دهد که در مناطق کبریت میان و شهرک صنعتی لیا، میزان پسابی که به طبیعت ریخته می‌شده، پایین بوده، ولی در سال ۹۷ این میزان ۵ برابر شده است و زباله‌های عفونی روی زمین رها شده اند.
اما مهناز مظفری، دکترای محیط زیست معتقد است؛ میزان قابل توجه زباله‌های ورودی به سایت محمدآباد، امکان تفکیک درمحل سایت را بسیار محدود می‌کند و از سوی دیگر با تفکیک نشدن زباله‌ها از مبدأ و آموزش ندیدن شهروندان، پسماند‌های خانگی وشهری که به این سایت منتقل و دفن می‌شوند مملو از مواد لاستیکی، پلاستیکی، لاتکسی، مواد زائد روغنی، گریس، واکس، مواد زائد دارویی و بهداشتی، باتری‌ها و زباله‌های الکترنیکی و دماسنج‌های حاوی جیوه هستند.
وی می‌افزاید: با توجه به شرایط کافی از قبیل وجود مقادیر قابل توجهی گاز متان تولید شده در سایت‌های دفن زباله، همواره این اماکن از قابلیت ویژه‌ای برای احتراق دارندو درصورت بروز آتش سوزی آلاینده‌های بسیار خطرناکی وارد محیط زیست خواهد شد که بعضاً قابلیت انتقال تا مسافت‌های زیادی را خواهند داشت.
مظفری اضافه می‌کند: آلاینده‌های منتشره و گاز‌های حاصل از سوختن زباله‌ها شامل ذرات معلق، منواکسید کربن، اکسید‌های نیتروژن، اکسید‌های گوگرد، گاز‌های اسیدی، فلزات سنگین، ترکیبات آلی فرار، دیوکسین‌ها و فوران‌ها هستند که در این میان، گاز‌های ناشی از سوختن پلاستیک‌های حاوی مواد بر پایه ارگانوکلر نظیر PVC تأثیرات بهداشتی، زیست محیطی غیرقابل جبرانی در پی خواهد داشت، دیوکیسن‌ها از جمله زیانبارترین محصولات ناشی از سوختن این نوع از پلاستیک‌ها هستند.
این دکترای محیط زیست خاطرنشان می‌کند: دیوکسین‌ها که از آلاینده‌های شیمیایی سیار خطرناک هستند به عنوان آلایند‌های ارگانیکی پایدار (POPs) شناخته می‌شوند چنانچه دیوکسین‌ها به هر دلیلی به محیط زیست وارد شوند به سادگی از طریق زنجیره غذایی وارد بدن انسان شده و به دلیل حلالیت قابل توجهی که در بافت چربی دارند، در بافت چربی بدن تجمع می‌شوند.
وی اضافه میکند: دیوکسین‌ها همچنین روی محصولات زراعی و در آبراهه‌ها می‌نشینند و در نهایت وارد غذا‌ها می‌شوند.
مظفری می‌گوید: تماس کوتاه مدت انسان با سطح گسترده‌ای از دیاکسین‌ها ممکن است به جراحت‌های پوستی یا ایجاد لکه‌های روی پوست و نیز تغییر عملکرد کبد منجر شود و تماس دراز مدت به سیستم ایمنی بدن، سیستم عصبی غدد و عملکرد و ترمیم بدن مربوط می‌شود، تماس با این آلاینده در حیوانات منجر به بروز چندین نوع سرطان می‌شود.

ورود بدون مجوز پسماند صنعتی به استان
در حالی که حیات منابع آب زیرزمینی و طبیعت استان قزوین به خاطر دفع پسماند‌های خود استان قزوین در معرض تهدید جدی است، ورود پسماند‌های صنعتی از سایر استان‌ها به قزوین نیز بر بار مشکلات صنعتی‌ترین استان کشور، افزوده است.
دی ماه سال گذشته، ۱۳۰ تن پسماند صنعتی نیروگاه برق خراسان جنوبی در یکی از سوله‌های شهرک صنعتی لیا کشف و سوله مورد نظر، پلمپ شد. اسناد گمرک اسکله شهید رجایی هم بیانگر آن است که ۴۳۰ تن پسماند نیروگاهی، از آنجا به استان قزوین صادر شده است. سال گذشته و امسال هم مقادیر قابل توجهی شیرخشک ضایعاتی و لجن تصفیه خانه از استان تهران، دارو‌های دامپزشکی ضایعاتی از استان قم، پسماند سموم از استان گلستان، پسماند نفتی از استان آذربایجان غربی، پسماند نیروگاهی از استان خراسان رضوی، پسماند حلال کلردار از استان خوزستان و لجن هیدروکربنی از استان فارس به استان قزوین وارد شده است.
از سوی دیگر، بررسی تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که سال گذشته، مقادیر قابل توجهی زباله و پسماند شهری و نخاله، در سایت کبریت میان دفن شده است.
در حالی که برخی از مدیران استان و فعالان محیط زیست از ورود پسماند‌های صنعتی و شیمیایی سایر استان‌ها به استان قزوین گلایه‌مند هستند و با استناد به مفاد کنوانسیون بازل سوئیس معتقدند که این پسماند‌ها بسیار خطرناک هستند، اما مسئولان اداره کل حفاظت محیط زیست استان معتقدند که با بازیافت این پسماندها، مقادیر قابل توجهی کادمیم استحصال شده و به کشور‌هایی نظیر آلمان و چین صادر می‌شود و پسماند‌های باقیمانده نیز به شیوه‌های خاص، بی خطر شده و دفع می‌شوند.
تصفیه دوم روغن نیز به یکی از چالش‌های جدی فعالان محیط زیست در استان تبدیل شده است. در حالی که در استان‌های وسیعی مانند آذربایجان غربی و سمنان مجوز تصفیه ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار تنی تصفیه دوم روغن صادر شده است، اما در استان قزوین ۲۵ شرکت دانش بنیان، مجوز تصفیه دوم روغن خودرو به تناژ یک میلیون و ۳۰۰ هزار تن را دریافت کرده اند و برخی از این شرکت‌ها با مجوز صادر شده برای تصفیه روغن، مینی پالایشگاه احداث کرده و به اسم تصفیه روغن، مقادیر زیادی گازوئیل از جایگاه داران خریداری و آن را به کشور‌های همسایه قاچاق می‌کنند.
حیدر بارانی، نماینده سمن‌های محیط زیستی استان قزوین با بیان اینکه دغدغه فعالان محیط زیست و مردم استان این است که زباله‌های سایر استان‌ها به قزوین نیاید می‌گوید: ۱۰۰ هکتار زمین در عرض ۴ سال به خاطر دفن زباله‌های عفونی از بین رفته است و به جای تخریب محیط زیست استان، سایت محمدآباد باید توسعه یابد.
سیده حمیده زرآبادی، نماینده مردم قزوین، البرز و آبیک در مجلس شورای اسلامی هم معتقد است؛ استان قزوین در حوزه ساماندهی پسماند هنوز با مشکلات فراوانی روبرو است و متاسفانه همچنان به صورت رسمی و غیر رسمی پسماند‌های سایر استان‌ها به قزوین آورده و دفن می‌شود.
وی افزود: بار‌ها از سوی تریبون‌های مختلف اعلام شده که منطقی نیست پسماند سایر استان‌ها به قزوین فرستاده شود و هر استانی باید مدیریت و ساماندهی تخصصی روی پسماند‌ها انجام دهد.
این نماینده مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه دود بی نظمی در حوزه ساماندهی پسماند به چشم مردم می‌رود، اظهارمی دارد: سیاست‌های استان باید در راستای حرکت اصولی در حوزه پسماند باشد و در این مسیر از نظرات کارشناسان حوزه آبخوان و منابع آبی زیرزمینی نیز باید استفاده شود.
بهمن طاهرخانی، نماینده مردم تاکستان در مجلس شورای اسلامی هم در این‌باره می‌گوید: بدون‌شک ما از طریق وزیر کشور و هم‌چنین سازمان محیط‌زیست کشور این مسئله را دنبال خواهیم کرد و مانع ورود این پسماند‌ها به استان خواهیم شد.

حمایت از شرکت‌های دانش بنیان برای دفع زباله‌های صنعتی
اما در حالی که پسندیده، مدیرکل سابق حفاظت محیط‌زیست استان می‌گفت که هیچ‌گونه مجوزی از سوی این اداره‌کل جهت انتقال حتی یک کیلوگرم از پسماند‌های کلره جنوب کشور به استان قزوین صادر نشده است، عباس نژاد، مدیرکل جدید حفاظت محیط زیست استان، می‌گوید: سموم و پسماند‌های سایر استان‌ها به سایت محمدآباد منتقل شده و سوزانده می‌شود و مشکلی هم پیش نمی‌آید و اگر یک شرکت دانش بنیان بخواهد بر روی امحای زباله‌های سمی فعالیت کند، سازمان حفاظت محیط زیست به آن شرکت مجوز‌های لازم را می‌دهد، ولی آن شرکت، حق دفن و تبخیر زباله‌های سمی را ندارد و با متخلفان برخورد می‌شود.
عباس نژاد با تأکید بر اینکه ما به هیچ وجه اجازه دفن و تبخیر پسماند‌های شیمیایی را در استان نمی‌دهیم، می‌گوید: سال ۹۷ به یک شرکت، مجوز دفن پسماند صنعتی استان قزوین و پسماند‌های عفونی مراکز درمانی و پسماند‌های دارویی و شیمایی ۶ استان مجاور داده شده بود، اما پس از بررسی کارشناسان اداره کل حفاظت محیط زیست، مشخص شد که این شرکت، تخلف می‌کند و بر همین اساس مجوز آن شرکت باطل شد.
وی افزود: ما به عملکرد شهرداری، شرکت‌ها و سازمان صنعت، معدن و تجارت، در سایت محمدآباد نقد داریم و پسماند مضر باید امحا شود و اگر کسی به این کار مبادرت کند ما نیز از او حمایت می‌کنیم، ولی کسی حق ندارد استان قزوین را به محل دفن زباله‌های سایر شهر‌ها و استان‌های کشور تبدیل کند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان می‌افزاید: بر اساس تصمیم اخذ شده از سوی مدیران استان قزوین برای حفاظت منابع آب زیرزمینی در سایر نقاط استان، پسماند ۱۸ شهر و ۱۸۵ روستا، به سایت محمدآباد وارد می‌شود که این میزان ورودی، بیش از ظرفیت روزانه این سایت است.
وی همچنین می‌افزاید: ۵۵ درصد پسماند‌های استان،‌تر و حدود ۵ درصد نیز بازیافتی است و حدود ۳۵ تا ۴۰ درصد باقیمانده هم باید دفن شود. متأسفانه در فرایند دفن پسماند در استان، خلأ داریم و این اتفاق تا به امروز نیفتاده است و لندفیلی که ۲۰ سال قرار بود در استان جوابگو باشد تا سه سال آینده از دور خارج می‌شود.

سایت محمدآباد به هیچ نهادی پاسخگو نیست
مینره سادات قوامی، رئیس کمیسیون بهداشت و محیط زیست شورای شهر قزوین نیز می‌گوید: سایت محمدآباد در کشور بی نظیر است و بر اساس تصمیم مدیران ارشد استان، قرار شد به علت جلوگیری از بروز مشکلات زیست محیطی و ایجاد آلودگی برای آب‌های زیرزمینی، این سایت فقط مختص استان قزوین باشد.
قوامی می‌افزاید: طبق قانون، مدیریت زباله از محل تحویل تا دفن، بر عهده سازمان مدیریت پسماند شهرداری است و در آن زمان شرکتی با حضور شهرداری و استانداری تأسیس شد و قرار شد که زباله شهر‌های اطراف هم در سایت محمدآباد پذیرش شود که امروزه بیش از ۷۰۰ تن زباله به آن وارد می‌شود.
وی اضافه کرد: سابق بر این زباله‌های خشک و‌تر از هم تفکیک می‌دند و زباله های‌تر به کود کمپوست تبدیل می‌شد، اما امروزه این اتفاق نمی‌افتد.
قوامی با بیان اینکه مدیریت سایت محمدآباد باید به شهرداری قزوین بازگردد، می‌گوید: شهرداری صرفاً مسئول جمع آوری و تفکیک پسماند‌های خانگی است و از سوی دیگر سایت محمدآباد زیرنظر شهرداری فعالیت نمی‌کند و به هیچ نهادی پاسخگو نیست.

راه‌اندازی شهرک تخصصی پسماند
انتقال پسماند‌های صنعتی و شیمیایی سایر استان به قزوین و دفن غیراصولی زباله‌ها در سایت محمدآباد سبب شد تا مسئولان استان، ایده راه‌اندازی شهرک تخصصی پسماند و ایجاد مکانی ویژه برای بازیافت این مواد در قزوین را مطرح کنند؛ طرحی که در گیرودار اختلافات موافقان و مخالفان، همچنان خاک می‌خورد.
در حالی که پسندیده، مدیرکل سابق حفاظت محیط زیست استان از راه اندازی شهرک تخصصی بازیافت و پسماند در قزوین برای اولین بار در کشور خبر داد، اما مدیرعامل شرکت شهرک‌های صنعتی استان می‌گوید: درحال حاضر موضوع احداث شهرک تخصصی پسماند در هیچ یک از شهرک‌های صنعتی استان مطرح نیست.
خانپورمی افزاید: به نظر بنده اگر قرار است چنین فضایی احداث شود، بهتر است که از جایگاه زباله محمدآباد استفاده کرد و کمبود‌های این مکان را در شهرک جدید رفع کنیم، چرا که اگر هیچگونه آسیب شناسی در خصوص جایگاه محمدآباد انجام نشور به طور حتم در آینده نیز اشتباهات دو چندان و تکراری هم خواهد شد.
موافقان راه‌اندازی شهرک تخصصی پسماند معتقدند که احداث این شهرک، به اقتصادی کردن حوزه بازیافت و پسماند کمک می‌کند.
فرخ زاد، معاون عمرانی استاندار می‌گوید: مطالعات راه‌اندازی این طرح در سه نقطه استان آغاز شده که یکی از این مکان‌ها به تصویب خواهد رسید. احداث شهرک تخصصی پسماند از طرح‌های آمایشی استان است که مقدمات آن نیز فراهم شده است.
معاون عمرانی استاندار با اشاره به اختصاص ۲ هزار میلیارد تومان اعتبار دولتی برای بازیافت پسماند می‌افزاید: با تخصیص این اعتبار در استان‌ها، مشکل پسماند حتی در مناطق دورافتاده نیز تا حدود زیادی برطرف می‌شود.
سردبیر: علی صفری الموتی
تنظیم: صادق سلمانی